Sa sulud ka pik-ap ko run gid lang ginbasa ang gintugro ni Sir John nga papel nga gindeliver ni Timothy R. Montes katong All-Visayas Centennial Writers Workshop sa Tacloban kang December 4, 2008. Pauli run ako kato sa Casay hay sa amo ngato nga tiyempo ginhambalan run ako nga mapa-Manila agud mag-obra sa Development Academy of the Philippines. Daw kisap lang ka mata ang pag-abiso kanakun bisan pa nga ginaekspektar ko nga basi sa sunod tuig pa ako mapanaw sa Manila. Ugaring wara ko nahanda ang akun kaugalingun nga sa sarang adlaw mapa-Manila ako run. Amo ra nga raku nga mga bagay ang nagsulud sa akun nga pamensarun, ilabi run gid nga tulad pa, manug-Krismas. Raku nga mga rason kon andut indi pa ako luyag magpa-Manila kag sara run kadya ang pagbaya ko sa akun pinalangga nga baryo, ang Casay.
Umpisa pa kang una, bisan mag-agto ako sa marayu, indi takun kasaho nga indi ako mag-uli dayon sa Casay. Dasig ang akun pagkahidlaw, nga daw ginabutung ako kadya pauli agud liwat nga sug-alawun ang anang mainit nga hakus kanakun. Ginapatihan ko ang Casay may bahul nga impluwensiya sa mga hitabo sa akun kabuhi, ilabi run gid sa akun pag-eskuwela sa marayu nga lugar patas kang San Jose, Iloilo kag Bacolod. Ang pirme ko nga pag-absent sa klase, ang akun pagmasakit kag iba pa amo lang ang mga rason agud ako makauli sa Casay, kag wara run ako ti mapensaran nga mga rason kon andut kinahanglan ko mag-untat sa pagtuon kato.
Pirme ako ginaabot kang akun kapung-aw kon madumduman ko ang kanta kang dagat sa atubang kang kaambung kang bukid kang Nasog kon nagapalaminday-panaw ako sa daray-ahan dungan pautuy-utuy sa pagnamnam kang kakalam kang baras nga nagaituk sa akun dapa-dapa. Kon sa tunga ako kang pagpanghangkat, ginakahidlaw ako sa pagbatyag kang maramig nga dapya nga nagahapulas sa akun panit samtang ginatangra ko ang ugsad kon gabii. Amo ra nga nagadali gid takun nga mag-uli sa Casay agud dya mabatyagan kag maliwat. Sa Casay gid lang ako nagabuul kang kusug sa pag-atubang sa ragkul nga mga balud kag mapagrus nga mga buhawi nga ginaatubang ko sa akun nga kabuhi.
Ugaring kadya, kinahanglan ko liwan tana bayaan. Kadya, bayaan ko tana it malawig kag wara ako kamaan kon san-o ako mauli. Ang tanan wara it kasiguraduhan kag amo dya ang nagatugro kanakun kang tuman nga kasubu. Raku nga paramangkutanun ang nagasarasalidhay sa akun paino-ino. Bag-o lang kami nagkit-anay ni Sir John kag may gintugro tana kanakun nga mga barasahun tuhoy sa ana nga pagatend kang Workshop sa UP Tacloban. Sara kadya ang paper ni Timothy R. Montes nga may tig-ulo “In the Heart (For F. Sionil Jose). “ Samtang ginabasa ko dya, nagtigib gid ang mga ideya ni Montes nga daw nagpahagan hagan gawa sa akun nga kasubu sa pagbaya ko sa Casay. Patas ko, si Montes sangka manunulat man nga may pagpalangga sa anang banwa nga Borlongan. Ang anang mga siday kag mga sugidanun buta kang anang handurawan parti sa Borlongan. Bisan sa marayu tana, ginatinguhaan na nga ipinta ang dyang mga handurawan sa mga tinaga ukon istorya agud anang ipabutyag ang pagpalangga sa anang banwa kon diin tana nagbahul. Indi ko gid malipatan ang anang ginhambal kon diin anang ginsaad nga baliskad ang pagsulat tuhoy sa sangka lugar, hay kinahanglan mabatyagan natun ang anang pagkadura agud makasulat ‘ta nahanungod sa amo dya nga lugar. Ginpadayon na dya paagi sa pagbuul ka tinaga halin kay G.K Chesterton nga kon sa tion nga kita nabangut run sa sangka lugar, ang dyang lugar gadura. Sugot takun sa pagpati kang mga manunulat nga dya. Mas manami ang mga sugidanun parti sa pinalangga mo nga lugar ukon bagay kon marayu kaw kana. Sa pagkamatuod, gamay pa lang man ang akun nasulatan parti sa Casay. Ang una ko nga sugidanun sa Kinaray-a ang “Sa Sulud kang Baul,” bisan wara nangaranan ang lugar, sa akun pagsulat ginapanuruk ko ang Casay bilang sangka baryo kon diin ang dyang istorya natabo. Bisan ang short story ko nga “The Butterfly Reverie,” gintago ko lang ang Casay paagi sa pagbaliskad kang ngaran na amo ra nga nahimo nga Yasac. Halata man nga Casay ang lugar kag kon sin-o man nga Casaynon ang makabasa, maman-an gid nanda tungud sa mga butang nga namentionar sa istorya. Ang naglain lang ang ritwal kang amba nga maan lang kon may nagaobra pa ka amo kadya. Bahul man nga impluwensya sa akun mga binalaybay ang Casay, ilabi run gid ang Punta Nasog, Bantigue, kag ang daray-ahan. Sa tanan ko nga mga sinulatan, ginaako ko nga mabudlay tugruan kang ana nga laragway ang Casay. Kon magsulat ako ginpanuruk ko ang kada rilikuan, ang daray-ahan, ang kabukidan, ang mga tawo. ang mga hitabo, kag ang mga panimalay. Kon basahun ko ang mga sugidanun kag mga binalybay ko, daw indi ko pa sanda maapresyar kag hina pa gid man ang akun nga pagpinta-tinaga sa akun pinalangga nga baryo.
Namarasmasan ako sa papel ni Montes. Kang una nagapati ako nga kinahanglan ko mag-istar sa sangka lugar agud mapanami ang akun nga pagsulat parti rugya. Nga kinahanglan kon ano ang makita ko, amo gid ra ang deskripsyon ukon paglarawan ko sa lugar. Sa amo dya nga paagi amo ra guro nga nagadugang pa gid ang akun nga pagkabangut sa Casay. Amo ra nga indi takun gusto nga tana bayaan. Dumduman ko man ang ginsaad ni F. Sionil Jose sa anang essay nga “To the Young Writer.” Suno kana, “...write whenever you can do it best, in exile perhaps, but never, never leave your village, your town, your beginning. Enshrine it in your heart, sanctify it in your mind for your beginning gives you your soul, your humanity. In remembering with passion, you will be writing about a particular place and a particular people but you shall have given them also what all will recognize, the universality of man and of art itself.” Ginakabig ko dya nga sangka panukod bilang manunulat nga marayu sa anang ginakilala nga barangay. Amo man dya ang magapahanumdum kanakun nga padayunon ang paghanduraw sa mga masadya kag masubu nga mga hitabo sa akun pagkabata imaw sa akun pagkabuhi rugto sa Baryo kang Casay.
Siguro, sa Manila, mas mangin maanyag ang palaoy laoy kang balud sa anang pagkanta sa atubang kang Nasog, mas masanag ang ugsad sa anang pagyuhum kang ginalantaw ang paghigugmaanay kang darwa ka bituon, kag mas matugnaw ang dapya nga nagaharuk sa akun nga uyahun. Tungud kadya, bisan pa sa marayu ako nga lugar, magapabilin gihapon ang akun pagbalikid kag pagkabuhi bilang matuod nga Casaynon.
-E.S.Togonon
Togonon’s Residence
11 December 2008
No comments:
Post a Comment